واکاوی دغدغه های ساخت دکل حفاری در ایران
در دنیا نفت را کالایی راهبردی می‌دانند که گذشته از محور توسعه در بسیاری از کشورها، سبب فعال تر شدن ظرفیت های صنعتی و یا ایجاد ظرفیت ها و صنایع جدید می‌شود. به این ترتیب بی راه نیست که این طلای سیاه در نظام اقتصادی و صنعتی جهان از جایگاه ویژه ای برخوردار باشد.
تولید این هیدروکربور با ارزش و استراتژیک از ژرفای زمین، مستلزم داشتن تجهیزات، ماشین آلات و دانش فنی و مهندسی است که در این میان، حفاری چاه های نفت و گاز از پیچیده ترین و در عین حال مهمترین بخش این فعالیت به شمار می رود.
اگر چه امروزه در زمینه اکتشاف ذخایر زیرزمینی از مطالعات ماهواره ای و دیگر امکانات و تجهیزات پیشرفته استفاده می‌شود، ولی هنوز حرف اول را چرخش مته دستگاه های حفاری می‌زند. دستگاهی که این روزها این جدال را ایجاد کرده که بالاخره در داخل توان بومی سازی آن وجود دارد یا خیر؟
برخی از کارشناسان و صاحبنظران صنعت حفاری با ارائه ادله ای که منطقی هم می نماید، اثبات می کنند که توانایی ساخت دکل در داخل کشور وجود دارد و واردات این دستگاه راهبردی می تواند سبب ضربه زدن به اقتصاد و تولید داخل شود؛ برخی دیگر نیز با برهان و دلیل می گویند که این توانایی در داخل وجود ندارند و واردات دکل از خارج از کشور، هم اقتصادی تر است و هم نسبت به نمونه داخلی از کیفیت مطلوب تری برخوردار است.
هر دو این اظهارنظرها به جای خود می تواند درست باشد؛ آنچه ایجاد اختلاف می کند تفاوت دیدگاه هاست.
آن گروه که با صراحت اعلام می کنند توانایی ساخت دستگاه حفاری در داخل کشور وجود ندارد دیدگاهشان در مورد ساخت داخل این است که این دستگاه از صفر تا صد باید داخلی سازی شود و مونتاژ قطعات وارداتی را بومی سازی به حساب نمی آورند ضمن اینکه معتقدند به دلیل حساسیت میدان های مشترک، تاخیر در اجرای پروژه ها جایز نیست و به جای ماندن در صف انتظار ساخت دکل باید نسبت به خرید خارجی آن اقدام کرد.
هر چند که هم اکنون با استفاده از دانش، توان و تخصص ایرانی برخی از قطعات کاربردی صنعت حفاری در داخل بومی سازی شده است اما هنوز توانایی و دانش فنی داخلی سازی برخی دیگر وجود ندارد و باید به ناچار دست به دامان واردات شد.
معاون مدیرعامل شرکت ملی حفاری ایران به عنوان یکی از معتقدان به توان ساخت داخل می گوید: هم اکنون توانایی بومی سازی حدود 65 درصد دستگاه های حفاری در داخل کشور وجود دارد.
به گفته مهران مکوندی، هر دستگاه حفاری از چهار بخش سازه و زیر سازه، ماشین آلات، موتورآلات و ابزارآلات تشکیل شده است که هم اکنون سازندگان داخلی در کشور توانایی ساخت 100 درصدی سازه و زیرسازه حفاری را دارا هستند.
در بخش مربوط به ماشین آلات حفاری نیز به توان 70 درصدی ساخت داخل دست یافته ایم، به طوری که هم اکنون همزن گل حفاری (میکسر)، الک لرزانک، تاپ درایو، مخازن سیال حفاری، مخازن آب و ولوو پروانه ای و میز دوار ساخته شده، دراورکس و پمپ گل نیز هم اکنون در مرحله ساخت است.
فناوری ساخت دراورکس یا سامانه نیروی محرکه دکل که در واقع قلب یک دستگاه حفاری به شمار می رود تا پیش از این تنها در اختیار چند کشور بزرگ صنعتی بود در حالی که هم اکنون این دستگاه با نظارت متخصصان داخلی در مجتمع ایرانیان ماشین سازی اراک در حال ساخت است .
مراحل ساخت پمپ گل حفاری نیز که از سوی محققان پارک علم و فناوری دانشگاه تهران در حال انجام است به پیشرفت بیش از 90 درصدی رسیده است.
پمپ گل دستگاه حفاری که حدود 24 تن وزن دارد، وظیفه پمپاژ مواد گل حفاری به داخل چاه برای خنک کردن مته، جلوگیری از فوران چاه، انجام حفاری های افقی و انحرافی و مواردی از این قبیل را برعهده دارد. این پمپ سه پیستون دارد و در حالت های رفت و برگشتی گل حفاری را به درون چاه پمپاژ می‌کند.
توان سازندگان داخلی در بخش ابزارآلات حفاری حدود 20 درصد ارزیابی می شود. در این بخش تنها لوله های وزنه و شیرهای فوران گیر ساخت داخل شده اند و بخش مربوط به لوازم مانده یابی نیز در حال ساخت است.
تنها نقطه ضعف سازندگان داخلی در بخش ساخت موتورآلات حفاری است و دانش فنی مربوط به آن همچنان در انحصار کشورهای خارجی است که امیدواریم در آینده ای نزدیک بتوان به توان ساخت این بخش استراتژیک در دستگاه های حفاری نیز دست یافت.
تمام این توانمندی ها در شرایطی ایجاد شده که به قول معاون پژوهش و فناوری وزیر نفت تا دهه هفتاد حتی امکان ساخت ساده ترین پیچ و مهره ها هم در صنعت نفت وجود نداشت.
بنابراین با توجه به موارد مطرح شده در مورد توانایی 100 درصدی، 70 درصدی و 20 درصدی ساخت سازه و زیر سازه های حفاری، ماشین آلات و ابزارآلات حفاری در داخل کشور، نمی توان گفت که سازندگان ایرانی در داخلی سازی دکل های حفاری ناتوان هستند.
توان ساخت کامل دستگاه های حفاری توسط سازندگان داخلی به طور قطع در آینده فراهم می شود حالا این آینده دور باشد یا نزدیک به شرایط بین المللی، تلاش خود سازندگان برای کسب مهارت و دانش فنی و عوامل متعدد دیگری بستگی دارد اما به طور قطع وجود برخی محدودیت ها در دسترسی به دانش های فنی انحصاری و روزآمد، این پروسه را طولانی مدت می کند؛ البته خودکفایی در این صنعت افزون بر کسب مهارت و دانش فنی به حمایت های مسولان نیز نیازمند است چون معمولا سازندگان بر اساس درخواست واحدهای صنعتی و شرکت های متقاضی به ساخت یک نوع تجهیز و یا دستگاه اقدام می کند.
با تمام این تفاسیر، هم کسانی که به ساخت داخل معتقدند و می گویند باید از صنعتگر داخلی حمایت کرد و به توان داخل اعتقاد داشت و هم کسانی که معتقدند در شرایط رقابت و حساس کنونی که کشورهای همسایه در حال برداشتی بیش از ما از میدان های مشترک هستند و تمرکز باید بر واردات دکل باشد نه ساخت، هر دو دلسوز کشورند و به حفظ منافع ملی می اندیشند، چون معتقدند نباید از رقبای خارجی در برداشت از میدان های مشترک عقب ماند و نباید نسبت به تقویت توان سازندگان داخلی و حمایت از آنها بی تفاوت بود.
با توجه به حساسیت موجود در این زمینه، تشکیل یک کارگروه ویژه و تخصصی به نمایندگی از وزارت نفت با همکاری دستگاه های قانونگذار و با حضور نمایندگان مجلس شورای اسلامی، کارشناسان، سازندگان و صنعتگران داخلی می تواند راهگشا باشد.
کارگروهی که بتواند خرید و اجاره دکل از خارج از کشور (با توجه به حساسیت و نیاز میدان های مشترک و ضرورت افزایش دستگاه های حفاری در این میدان ها) را از طریق شرکت های حفاری داخلی زیر نظر وزارت نفت مدیریت کند و هم به طور همزمان پروژه ساخت داخل را پیش ببرد زیرا اگر هم اکنون به سمت داخلی سازی دکل پیش نرویم، این وابستگی تا اخر باقی خواهد ماند.
